१०.रणगाडा संग्रहालय / Tank Museum Ahmednagar

१०.रणगाडा संग्रहालय:- 

अहमदनगर- सोलापूर रस्त्यावर फरह बक्ष महालाजवळ असलेले आर्मर्ड कोअर सेंटर & स्कूल ने १९९४ मध्ये उभारलेले हे संग्रहालय म्हणजे अहमदनगर शहराचेच नव्हे तर संपूर्ण देशाचेच भूषण आहे..आशिया खंडातील या एकमेव संग्रहालयात इंग्लंड,अमेरिका, रशिया, जर्मनी, जपान, फ्रांस आदी देशांची ४० पेक्षा जास्त विविध रणगाडे ठेवण्यात आले आहेत.जमिनीत पुरलेले सुरुंग नष्ट करणारे, रस्त्यातले अडथळे दूर करून सैन्याचा मार्ग मोकळा करणरे, पाण्यात तरंगणारे, असे विविध प्रकारचे रणगाडे येथे आहेत.

 

 जालियनवाला बाग हत्याकांडात जनरल डायर ने वापरलेले सिल्वर घोस्ट जातीचे चिलखती वाहन येथे ठेवण्यात आले आहे. खऱ्याखुऱ्या रणगाड्या बरोबर त्यांच्या प्रतिकृती आणि छायाचित्रे व लष्करी ध्वज आदींचे येथे प्रदर्शन एके. पाक युद्धात भारतीय सैन्याने नामोहरम केलेल्या रणगाडा येथे आहे. त्याच बरोबर बंगला युध्यत भारतीय सैन्याने जप्त केलेला पाकिस्थान चा ध्वजही येथे पहावयास मिळतो.बस स्थानकापासून अंतर ५ किमी. आहे.

९.स्नेहालय / Snehalaya

९. स्नेहालय :- 

उपेक्षितांचा आधारवड म्हणून स्नेहालय ओळखले जाते. सामाजिक परिवर्तन आणि अंत्योदयचा स्नेहालय हा एक अभिनव प्रयोग आहे. पोटासाठी शरीरविक्रय करणाऱ्या महिला, वेश्या, देवदासी, अनि त्यांच्या निराधार उपेक्षित संततीच्या सर्वांगीण पुनर्वसनाचे काम ही संस्था सन १९८९ पासून पाहते. नगर-मनमाड रस्त्यावरील नागपूर ओद्योगिक वसाहतीत स्नेहालय चा पुनर्वसन प्रकल्प आहे. तेथे वेश्यांच्या मुलं-मुलींसाठी वसतीगृह उभारण्यात आले आहे, प्रकल्पाची इमारत घुमटाकृती आहे. एड्स चा वाढता प्रसार लक्षात घेऊन अशा एड्सग्रस्त साठी आधार वसाहत व उपचार केंद्र स्थापन केले आहे.

 

 स्नेहालय तर्फे नगरच्या वेश्यावस्तीत संस्कार केंद्र चालवले जाते. अनौपचारिक व्यावसायिक शिक्षण, रात्रघर, आरोग्य प्रकल्प फसवल्या गेलेल्या महिलांसाठी स्नेहाधार, अडचणीतल्या मुलं-मुलींसाठी चाईल्ड लाईन असे संस्थेचे विविध उपक्रम आहेत. वेश्याव्यवसायात नव्याने मुली येऊ नयेत म्हणून स्नेहालय ने मोठी मोहीम हाती घेतलेली आहे. बस स्थानकापासून अंतर १२ किमी आहे.

८.चांदबीबी महाल / Chandbibi Mahal

८.चांदबीबी महाल :- 

अहमदनगर शहरात प्रवेश करतांना दूर डोंगरावर उभी असलेली ही वास्तू नजरेत भरू लागते. नगर-पाथर्डी रस्त्यावरील ही वास्तू खर तर मुर्तझा निजामशहा चा मंत्री सरदार सालाबत खान (दुसरा) याची कबर आहे. समुद्र सपाटीपासून ३०८० फुट उंचीवर, शहा डोंगराच्या पठारावर ही तीन माजली अष्टकोनी दगडी वास्तू बांधण्यात आली आहे. सालाबत खान सन१५८९ मध्ये वारला. पण त्याने आपल्या हयातीतच सन १५८० मध्ये ही कबर बांधून ठेवली.या इमारतीच्या तळघरात सालाबत खान आणि त्याच्या पत्नीची कबर आहे. तर वास्तूच्या आवरत दुसऱ्या पत्नीची आणि कुत्र्याची कबर आहे.

 

 महालाभोवती डोंगर उतरणीवर तीन तलाव बांधण्यात आले आहेत. पायथ्याशी वीरभद्र मंदिर आहे. जवळच विवेकानंद सागर तलाव आहे. महालाभोवती खिरनीची जुनी झाडी आहेत. निजामशाहीच्या काळात ही वास्तू लष्करीदृष्ट्या अत्यंत महत्वाची मानली जात असे. दुर्बिण महाल म्हणूनही या वास्तूचा उल्लेख केला जातो. ब्रिटिशांनी याचा उपयोग सैनिकांसाठी आरोग्य धाम म्हणूनही उपयोग केला. बस स्थानकापासून अंतर १२ किमी आहे.

७.तळ्यातला महाल ( फैजबक्ष महाल ) / Talyatala Mahal ( Faijbaksh Mahal )

७.तळ्यातला महाल ( फैजबक्ष महाल ):-

हश्त - बेहश्त बागेतील एका छोट्या तालावाच्यामाध्याभागी असलेली ‘फैजबक्ष महाल’ ही अष्टकोनी दुमजली वस्तू सन १५०६ मध्ये अहमद निजामशाह च्या काळात बांधण्यात आली.या वास्तूचे आठ दरवाजे म्हणजे ‘स्वर्गाचे आठ द्वार’ असे म्हणाले जाते. पूर्वी या महालामध्ये जाण्यासाठी होडीचा वापर कराव लागत असे.या वस्तूच्या दक्षिणेकडे हमामखाना आहे. हमामखाना म्हणजे सार्वजनिक स्वच्छतागृह . परंतु हे फक्त बादशाह च्या परिवारातील लोकांसाठीच वापरले जात. पिंपळगाव व शेंदीच्या तलावातून येथे खापरी नळाने पाणी आणण्यात आले होते. येथील खेळती हवा व प्रकाश व्यवस्था पाहण्याजोगी आहे. पूर्वी येथे गुलाबाचे सुंदर उद्यान होते. अकबर पुत्र मुरड नगरवर स्वारी करण्यासाठी आला तेव्हा येथे मुक्कामाला होता. महालाजवळ लक्कड महाल ही वस्तू आहे. मुर्तझा दिवाना येथे अज्ञातवासात राहत होता. काही अंतरावर हवा महाल आहे.याचे वैशिष्ट्य म्हणजे हवा कुठल्याही बाजूने आली तरी मनोऱ्यावर असलेल्या झरोक्यातून प्रवाह आत येतो.

६.बागरोजा / Bagroja

६.बागरोजा :-

अहमदनगर शहराची स्थापना करणारा अहमद निजामशहा सीना नदीकाठी उभ्या असलेल्या या वस्तुत चिरशांती घेत आहे. या घुमटाकृती इमारतीभोवती दहा फुट उंचीचा कोट आहे. पूर्वी या परिसरात उद्यान होते, आता तेथे शेती केली जाते. बादशाह आणि त्याच्या पत्नीची कबर असलेल्या या वस्तूच्या घुमटाच्या आत, तसेच बाहेरच्या भिंतीवर सुंदर नक्षीकाम असून त्यावर कुराणातील वाचणे कोरण्यात आली आहे.बाहेरच्या बाजूस चौरसात व वर्तुळात वेगवेगळया प्रकारच्या भौमितिक रचना कोरण्यात आलेल्या आहेत.

घुमटाच्या मध्यभागी एक झरोका असून दिवसा सूर्याची व रात्री चांदण्यांची किरणे बरोबर बादशाह च्या कबरीवर पडतात.त्यावेळच्या रीतीरिवाजाप्रमाणे मुल कबरी तळघरात असाव्यात पण तेथे जायला रस्ताच नाही बगरोजाच्या आवारात बुऱ्हाण निजामशाह च्या पदरी असलेल्या व ज्याने निजामशाही ला शिया पंथीय बनवले तो शहा ताहीर व राज घराण्यातील इतर अनेक महत्वाच्या व्यक्तींच्या कबरी आहेत. मात्र अहमद निजामशहा वगळता इतर महत्वाच्या व्यक्तींची शव नंतर इराकमधील करबला येथे दफन करण्यात आली. या वस्तूकडे जाण्यासाठी साताळकर रुग्णालयाच्या बाजूने पायवाट आहे.

५.श्री विशाल गणपती / Shri Vishal Ganpati

५.श्री विशाल गणपती:-

अहमदनगर शहराचे श्री विशाल गणपती हे ग्राम दैवत आहे. शहरातील माळीवाडा भगत असलेली ही गणपती ची मूर्ती नावाप्रमाणेच विशाल महणजे ११ फुट आहे. या पूर्वाभिमुख उजव्या सोंडेच्या गणपतीची बैठक नेहमीपेक्षा वेगळीं असून मूर्ती विशिष्ट मिश्रणापासून तयार करण्यात आलेली आहे.

 

मूर्तीच्या बेंबीवर फणाधारी नाग आहे, तर डोक्यावर पेशवेकालीन पगडी आहे. गणेशोत्सवातील मिरवणुकीत पहिला मान या गणपती ला आहे.

४.बुऱ्हानगरची देवी / Burhanagar Goddess Temple

४.बुऱ्हानगरची देवी:-

कापूरवाडी तलावाकडे जात असतांना डाव्या बाजूला बुऱ्हानगर च्या देवीचे मंदिर दिसते. तुळजापूरच्या देवीचे हे जाज्वल्य ठाणे मानले जाते. सातवाहन काळातील राजा ‘संभूराय’ याला आपल्या राजधानीचा त्याग करावा लागला त्यानंतर तो अंबाबाईची मूर्ती व सिंहासन घेऊन जंगलात येऊन राहिला.सातवाहन घराण्यातील अखेरचा राजा भीम याचा सेनानी चाहु याने तेलप चालुक्याच्या मदतीने संभू रायाचा प्रभाव करून देवीची मूर्ती आपल्याबरोबर नेली अशी कथा सांगितली जाते.

 

नवरात्रोत्सवाच्या काळात तिसऱ्या मालेस येथे मोठी यात्रा भरते.देवीचा पलंग तुळजापूरला वाजत गाजत नेला जातो.ही परंपरा संत जनकोजी यांच्यापासून चालू आहे. देवीचे हे मंदिर सन १९१३ मध्ये लहानू भिकाजी भगत यांनी बांधले. अलीकडेच त्याचा जीर्णोद्धार झाला. मंदिराच्या प्रवेशद्वारासमोर तेलाचा घन आहे. समोर सिंहाच्या मूर्तीचे दर्शन घेऊन भाविक आत जातात.जगदंबा मातेचीमुर्ती काळ्या शिळेची आहे. मिरवली पहाडावर जाणारा रस्ता बुऱ्हानगर वरूनच जातो. याचे बस स्थानकापासून चे अंतर ४.५ किमी आहे.

३.फाराह्बक्ष महाल / Farah Baksh Mahal

३.फाराह्बक्ष महाल:-

अहमदनगर मधील हवामान उष्ण आणि कोरडे आहे.निजामशाहीच्या काळात उन्हाळा सुसह्य व्हावा म्हणून उद्यानात जल महाल बांधण्यात आले. चौरसाकृती तलावाच्या मध्यभागी असलेल्या फरह बक्ष महालाची गुलाबी, अष्टकोनी वस्तू पाहून शहाजहान ला आपल्या प्रिय पत्नीच्या मृत्युनंतर ताजमहालाची कल्पना सुचली असे म्हणतात. हा महाल सन १५७६ ते १५८३ मध्ये बांधण्यात आल्याचे सांगितले जाते.

मुर्तझा निजामाशाहाला त्याने महाल बांधण्यास सांगितले.नंतर सालाबत खान (दुसरा) याने हे काम पूर्ण केले.घुमत, उंच कमानी व मोठी गवाक्षे असलेल्या या इराणी वास्तुशैलीच्या दुमजली महालाच्या मध्यभागी रंगमहाल आहे.तिथे नृत्य गाणी चालत.तेथे कारंजी असून त्यासाठी खापरी नळाने पाणी आणण्यात आले होते.बादशाह आपल्या राजस्त्रिया व पाहुण्यांसह येथे मौजमजेसाठी येत. अकबराचा सेनापती खान खनान याने नगरवर स्वारी करण्यासाठी आला तेव्हा येथेच मुक्काम केला होता. लढाईला जाताना सदाशिव पेशवे यांनी सुद्धा येथे मुक्काम केला होता.

२.दमडी मशीद / Damadi Masjid

२.दमडी मशीद:-

दगडावर केलेले अप्रतिम कोरीव काम साठी ही मशीद प्रासिध्द आहे. ही मशीद भुईकोट किल्ल्यापासून बुऱ्हानगर कडे जाणाऱ्या रस्त्यावर आहे. आशिया खंडातील १० आदर्श मशिदीमध्ये हिची तुलना होते.निजामशाही मधला सरदार सहेल खान याने इसवी सन १५६७ मध्ये ही मशीद बांधली. दमडी हे तेव्हाचे नाण्याचे नाव होते.

 

तिच्या बांधकामाच्य वेळी तिथे एक फकीर बसत असे. मजुरांनी दिलेल्या दमड्या साठवून त्याने ही मशीद बांधल्याचे सांगितले जाते.मिनारांवर तसेच दर्शनी भागात कमळाची फुले कोरण्यात आली आहेत. समोरच्या भिंतीमध्ये कुराणातील वाचणे कोरण्यात आली आहेत. मशिदीतील संगमरवरी दगडावर ‘अल्ला आम्हाला विजय मिळवून द्या’ असे कोरण्यात आले आहे. या मशिदीच्या परीअरात एक बाराव असून त्यात एक थडगे आहे. तसेच अनेक कबरी आहेत.

१.अहमदनगरचा किल्ला / Ahmednagaar Fort

१.अहमदनगरचा किल्ला :-

निजामशाहीची राजधानी अहमदनगर होती.१४९० मध्ये बहामानीचा सेनापती जहांगीर खान याच्याशी झालेल्या लढाईत मधील विजयाच्या प्रीत्यर्थ निजामशाहीचा संस्थापक मलिक अहमद याने ‘कोट बाग निजाम’ नावाचा महाल स्वतः साठी बांधला.येथूनच किल्ल्याच्या बांधकामाची सुरुवात झाली.हुसेन निजामशाह या अह्मद्शाहाच्या नातुने पुढे शत्रूच्या आक्रमणाची शक्यता लक्षात घेवून २२ बुरुज असलेला मजबूत कोट निर्माण केला.

 

१ मैल ८० यार्ड परीघ आणि तटबंदी भोवती रुंद खंदक असल्याने हा किल्ला अभेद्य बनला होता. किल्ल्यात सोनमहाल, गगनमहाल,मिनामहाल बगदाद महाल, मुल्क आबाद, दिल काषद हे महाल होते. १९४२ च्या आंदोलनात पंडित जवाहरलाल नेहरू सह १२ नेत्यांना किल्ल्यात स्थानबद्ध करण्यात आले होते. निजामशहाच्या महालाचे अवशेष आजही किल्ल्यात पाहायला आहेत.

हुतात्मा करवीर चौथे छ्त्रपती शिवाजी महाराज / Hutatma Karvir Chouthe Shivaji Maharaj

                  १८३१ ते १८७१ पर्यंत हुतात्मा करवीर चौथे छ्त्रपती शिवाजी महाराज कोल्हापूर संस्थांचे राजे होते. नारायण राव दिनकरराव भोसले यांच्या घरी त्यांचा जन्म झाला. त्यांना राजाराम महाराज पहिले यांच्या विधवा पत्नीने वयाच्या आठव्या वर्षी दत्तक घेतले होते. वयाने लहान असल्याने चौथ्या शिवाजी महाराजांचे प्रतिनिधी त्यांचे काम पाहत. एडवर्ड सातवा याने महाराजांना मनाची तलवार दिली.

                 वयाच्या १३ व्या वर्षी त्यांना केसर ए हिंद हा किताब मिळाला. त्यावेळी हा किताब मिळवणारे ते सर्वात लहान होते. इंग्रजांनी १८८२ साली महाराजांना वेडे ठरवून अहमदनगर च्या तुरुंगात डांबले. एका इंग्रज अंग रक्षकाने मारहाण केल्यामुळे २५ डिसेंबर १८८३ रोजी त्यांचा मृत्यू झाला.

भुईकोट किल्ला / Ahmednagar Fort

आदिलशाही, कुतूबशाही, हैद्राबादची निजामशाही आदीविरुद्ध बहामनी सेनेचं आक्रमण थोपविण्याची जबाबदारी अहमद निजामशहावर पडल्यानंतर आपल्या अतुलनीय शौर्यानं ज्या ठिकाणी बहामनी सेनेला धूळ चारून विजय मिळविला तो गर्भगिरी पर्वत रांगांलगतचा हा निसर्गरम्य प्रदेश.

नगरच्या भुईकोट किल्ल्याला प्राप्त झालेलं सामरिक महत्त्व तेव्हापासून आजतागायत टिकून आहे. एक मैल ८० यार्ड परिघ असलेला हा किल्ला आशिया खंडातील मोठय़ा किल्ल्यांपैकी अग्रक्रमावर असलेला किल्ला, सर्व बाजूंनी खोल खंदक, खंदकाबाहेर मातीच्या उंच टेकडय़ा यामुळे सहजासहजी शत्रूच्या दृष्टिपथात न येण्यासारखी या किल्ल्याची बांधणी. टेकडय़ांमुळे बुरुजांवर तोफा डागणं अशक्य त्यामुळे किल्ल्याची अभेद्यता वाढली. वर्तुळाकार असलेल्या किल्ल्याला २२ बुरूज आहेत. अहमद निजामशहानं आपल्या कर्तबगार, मुत्सद्दी प्रधान, सेनापती आदींची नावं बुरुजांना देऊन त्यांचा सन्मान केल्याचं दिसून येतं. तटबंदीच्या आतील बाजूस एकूण सहा राजमहाल होते.सोनमहल, मुल्क आबाद, गगन महल, मीना महल, बगदाद महल, अशी त्यांची नावं. इमारतींच्या मध्यभागी एक मदरसाही बांधला होता. या मदरशातच राजघराण्यातील मुलांचं शिक्षण होत असे. दिलकशाद, हबशीखाने अशा इतर वास्तूंची निर्मिती गरजेप्रमाणे होत गेली. छोटेखानी गावच किल्ल्याच्या तटबंदीआड वसलं होतं. या साऱ्यांच्या पाण्याची सोय व्हावी म्हणून चार मोठय़ा विहिरीही खोदण्यात आल्या. गंगा, यमुना, मछलीबाई, शक्करबाई अशी त्यांची नावं होती. आता या विहिरींचं आणि महालांचं अस्तित्व दिसत नाही. ‘कोटबाग निजाम’ आणि आसपासच्या इतर देखण्या वास्तूंमुळे येथे वैभवशाली नगरी वसली. त्या काळी या नगरीची तुलना बगदाद, कैरोसारख्या तत्कालीन सुंदर नगरांशी झाल्याचे उल्लेख इतिहासात सापडतात. निजामशाही, मोगलाई, पेशवाई, ब्रिटिश अशा अनेक राजवटी या किल्ल्यानं अनुभवल्या. राजवटीनुरूप या वास्तूच्या जडणघडणीतही बदल घडले. निजामांनी किल्ल्यात वास्तव्य केले. मोगलांनी किल्ल्याचा सामरिक वापर केला. तर ब्रिटिशांनी या किल्ल्याचा वापर कारागृह आणि दारूगोळा निर्मिती केंद्र म्हणून केला.

एक मैल ८० यार्ड परिघ असलेला हा किल्ला आशिया खंडातील मोठय़ा किल्ल्यांपैकी अग्रक्रमावर असलेला किल्ला, सर्व बाजूंनी खोल खंदक, खंदकाबाहेर मातीच्या उंच टेकडय़ा यामुळे सहजासहजी शत्रूच्या दृष्टिपथात न येण्यासारखी या किल्ल्याची बांधणी आहे.

इतिहासातील अनेक कडूगोड स्मृती ‘कोटबाग निजाम’ने आपल्या उदरात सामावून ठेवल्या आहेत. कधी या किल्ल्याने तत्कालीन परदेशी मुस्लिमांच्या शिरकाणाने प्रचंड नरसंहार अनुभवला. तर कधी फंदफितुरीची अनेक कारस्थानं इथंच शिजली. अनेकदा भाऊबंदकीची नाटय़ं घडली. अनेकदा शौर्याचे प्रसंग या किल्ल्याने अनुभवले. कित्येकदा किल्ल्याला वेढा पडून तहाचे प्रसंग उठवले. जिथे सुलताना चाँदच्या शौर्याचा दिमाख इथल्या शिळांनी अनुभवला तिथेच चाँदच्या भीषण हत्येचा साक्षीदार याच पाषाणचिरांना व्हावं लागलं. मोगलांनी किल्ला सर करण्यासाठी जंगजंग पछाडलं, तर पेशव्यांनी बंदुकीची गोळीही न उडविता मुत्सुद्देगिरीने किल्ला काबीज केला. किल्ल्यासाठी अनेकांना आपले प्राणही गमवावे लागले.

िहदवी स्वराज्याचे संस्थापक छत्रपती शिवाजी महाराजांनाही या किल्ल्याने भुरळ घातली होती. या किल्ल्याचे सामरिकदृष्टय़ा असलेलं महत्त्व ते जाणून होते. त्याहीपेक्षा आपल्या वाडवडिलांची कर्मभूमी असल्याने हा किल्ला आपल्या अमलाखाली असावा, असं शिवाजी महाराजांना नेहमी वाटत असे. महाराजांच्या सैन्यानं हा प्रांत तीन वेळा लुटला यावरून इथल्या सुबत्तेची कल्पना येते. मोगलांचा किल्लेदार मुफलत खान याने सर्व संपत्ती किल्ल्यात आणून ठेवल्याने मराठी सैन्याच्या हाती फारसं काही लागलं नाही. किल्लाजिंकणं ही शिवाजी महाराजांची मनीषाही अपूर्णच राहिली.

सुलताना चाँदच्या हत्येनंतर सन १६०० मध्ये पहिल्यांदा हा किल्ला मोघलांच्या ताब्यात गेला. पुढे मोघलांचा सरदार कवी जंग याला वैयक्तिक जहागिरी बहाल करून पेशव्यांनी कोणत्याही रक्तपाताविना, मुत्सुद्देगिरीनं हा किल्ला पेशवाईच्या अमलखाली आणून छत्रपती शिवाजी महाराजांचं स्वप्न पूर्ण केलं. कालांतराने ब्रिटिशांनी पेशव्यांकडून हा किल्ला हस्तगत केला. किल्ल्यात प्रवेश करण्यापूर्वी इंग्रज सेनापती जनरल ऑर्थर वेलस्ली याने खंदकाशेजारील चिंचेच्या झाडाखाली बसून न्याहारी केली. त्याच्या स्मृतिप्रीत्यर्थ या ठिकाणी चार तोफा ठेवण्यात आल्या आहेत.

सन १७६७ मध्ये सदाशिवभाऊ (तोतया), १७७६मध्ये पेशव्यांचे सरदार सखाराम हरी गुप्ते यांना येथे कैदेत ठेवण्यात आले होते. राघोबादादांचे अधिकारी चिंतो विठ्ठल रायरीकर, नाना फडणविस, मोरोबा दादा, िशद्यांचे दिवाण बाळोबा तात्या, सदाशिव मल्हार, भागिरथीबाई िशदे यांना याच किल्ल्यात तुरुंगवास घडला. दुसऱ्या महायुद्धात ब्रिटिशांनी जर्मन कैद्यांनाही याच किल्ल्यात ठेवलं होतं.

इंग्रज राजवटीच्या विरोधात चलेजाव आंदोलनाचं लोण १९४२ साली देशभर पसरल्यानंतर आंदोलनाचे नेते पंडित जवाहरलाल नेहरू, मौलाना अबुल कलाम आझाद, गोिवद वल्लभ पंत, आचार्य नरेंद्र देव, सरदार वल्लभभाई पटेल, पंडित हरिकृष्ण मेहताब, आचार्य कृपलानी, डॉ. सय्यद महेबुब, डॉ. पट्टाभी सीतारामय्या, अरुणा असफअली, डॉ. पी. सी. भोज, आचार्य शंकरराव देव आदी नेत्यांना या किल्ल्यात डांबण्यात आले होते. बंदिवासात असताना पंडित नेहरू यांनी ‘डिस्कव्हरी ऑफ इंडिया’ हा ग्रंथ लिहिला. अबु कलाम आझाद यांनी ‘गुबारे खातीर’ या ग्रंथाचे लेखन याच किल्ल्यात केले. चौथ्या छत्रपती शिवाजी महाराजांचा गूढ मृत्यूही याच किल्ल्यात झाला. ब्रिटिशांच्या काळात किल्ल्यात बरेच बदल झाले. किल्ल्याच्या पूर्वेला असलेला झुलता पूल १९३२ साली ब्रिटिशांनी बांधला. काडतुसे निर्मितीची प्रयोगशाळा किल्ल्यात उभारली. तिला रॉकेटरूम म्हटलं जायचं.

भारतीय स्वातंत्र्याच प्रतीक म्हणून १५ ऑगस्ट १९४७ साली दिल्लीत झेंडावंदन सुरू असतानाच या किल्ल्यावरील ब्रिटिशांचा ‘युनियन जॅक’ उतरविण्यात आला. भारतीय स्वातंत्र्य सुवर्णमहोत्सवी सोहळा याच किल्ल्यात पार पडला. भारतीय स्वातंत्र्यानंतर या किल्ल्याचं महत्त्वं जरी वाढलं तरी हा किल्ला लष्करी हद्दीत असल्यानं तिथे लष्करी कार्यालय सुरू करण्यात आलं. तेव्हापासूनच पुरातत्व खात्याचं या किल्ल्याकडे दुर्लक्ष झालं. खंदकात प्रचंड झाडी वाढली, इलाही बुरुजाकडे जाणारा पूल कोसळला. दगडी तटबंदीतून झुडपं वाढल्याने किल्ल्याच्या अस्तित्वालाच धोका निर्माण झाला.

महाराष्ट्र राज्य पर्यटन विकास योजनेत किल्ल्याचा समावेश झाल्याने किल्ल्याच्या सुशोभीकरणाच्या कामाने आता वेग घेतला आहे. किल्ल्याभोवतालच्या संरक्षक िभती व कठडय़ाच काम पूर्ण झालेलं असून परिसरातील नियोजित नेहरू उद्यानाचे भूमिपजून किल्ला महोत्सवदिनी राज्यपाल के. शंकरनारायणन्, मुख्यमंत्री पृथ्वीराज चव्हाण, विधानसभेचे सभापती दिलीप वळसे पाटील, ज्येष्ठ समाजसेवक अण्णा हजारे यांच्या हस्ते करण्यात आलं. नेहरू उद्यान लवकरच आकार घेईल, त्याचबरोबर किल्ल्याच्या आत संग्रहालय, ग्रंथालय, कलादालन, पर्यटकांसाठी मूलभूत सुविधा, माहितीपुस्तिका आदी सोयी उपलब्ध करून दिल्या जाणार आहेत. यासाठी शासनाने ५६ कोटी रुपयांच्या प्रस्तावास मान्यता दिली आहे. किल्ल्याच्या तटबंदीजवळ खंदकात नौकानयन, सायंकाळी लेझर-शो आदी योजनाही कार्यान्वित होतील. किल्ल्यात घडलेल्या ऐतिहासिक प्रसंगांवर आधारित ‘ध्वनिप्रकाश’ योजनेच्या सहाय्यानं माहिती देण्यासाठी संहितालेखन सुरू आहे.

यंदा पहिल्यांदाच किल्ला महोत्सव साजरा करण्यात आला. या पर्यटनस्थळाची माहिती सर्वांपर्यंत पोहोचावी, यासाठी क्रीडा, सांस्कृतिक कार्यक्रमांचं आयोजन करण्यात आलं होतं. महाराष्ट्राच्या महानायिकांच्या बहारदार कार्यक्रमाबरोबरच शोभेच्या दारूची आतषबाजीही करण्यात आली. लवकरच ५२१ वर्षांच्या इतिहासाची साक्ष देणारा ‘कोटबाग निजाम’ ‘भुईकोट किल्ला’ आपल्यातील जुनेपण जपत, नवा साज लेवून पर्यटकांशी संवाद साधेल.

अहमदनगर शहराला माझी तशी पहिलीच भेट. राज्यातील क्षेत्रफळाने सर्वात मोठा असलेला हा जिल्हा कसा असेल याचा विचार मनात सुरु होता. वेळ कमी असल्याने मी शहरातील महत्त्वाच्या ठिकाणांना भेट द्यायचे ठरवले. अहमदनगरचे जिल्हाधिकारी कार्यालय व महानगरपालिका कार्यालयाला भेट दिल्यानंतर मी ऐतिहासिक भुईकोट किल्ल्याच्या दिशेने निघालो. हा किल्ला कसा असेल, त्याचे ऐतिहासिक महत्त्व काय, किल्ल्याची अवस्था आता कशी असेल असे असंख्य प्रश्न मनात येत होते.

किल्ल्याजवळ पोहचताच किल्याजवळील विकास कामे पाहून आनंद झाला. या किल्ल्याचे रुपांतर राष्ट्रीय स्तरावरील पर्यटन केंद्रात करण्यासाठी अहमदनगरचे जिल्हाधिकारी डॉ. अन्बलगन यांनी प्रयत्न सुरु केले असल्याची माहिती मिळाली. किल्ल्यात प्रवेश करताच इतिहासातील अनेक आठवणी जाग्या झाल्या. स्वातंत्र्यलढयातील अनेक घटनांचा हा किल्ला साक्षीदार आहे. १९४२ च्या चले जाव आंदोलनातील पंडित जवाहरलाल नेहरु, सरदार वल्लभभाई पटेल, पंडित गोविंद वल्लभ पंत, पंडित हरेकृष्ण मेहताब, आचार्य जे.बी. कृपलानी, डॉ. सय्यद महसूद, डॉ. पट्टाभी सीतारामय्या, बॅ असफ अली, डॉ. पी. सी. घोष, शंकरराव देव, आचार्य नरेंद्र देव अशा १२ राष्ट्रीय नेत्यांना १० ऑगस्ट १९४२ पासून २८ एप्रिल १९४५ या काळात ब्रिटीशांनी अहमदनगरच्या भुईकोट किल्ल्यात स्थानबध्द केले होते. स्थानबध्दतेच्या या काळात पंडित नेहरुंनी केलेला पत्रव्यवहार, त्यांच्याच हस्ताक्षरातील पत्रे येथे जतन करुन ठेवली आहेत. ती वाचतांना नेहरुजींचे सुंदर हस्ताक्षर, त्यांचे विचार, त्याचे हिंदी बरोबरच इंग्रजी आणि उर्दू भाषेतील प्रभुत्व पाहून अभिमान वाटतो.

चले जाव आंदोलनातील या सर्व नेत्यांना ज्या खोल्यांमध्ये स्थानबध्द करुन ठेवले होते त्या खोल्यांमध्ये गेल्यानंतर या नेत्यांची माहिती छायाचित्रांसह पाहिल्यावर, वाचल्यावर त्यांच्या उत्कट देशप्रेमाची प्रचिती आल्याशिवाय राहत नाही. पंडित जवाहरलाल नेहरुंनी या किल्ल्यातील स्थानबध्दतेच्या काळात अवघ्या ५ `महिन्यात` `डिस्कव्हरी ऑफ इंडिया ` हा प्रसिध्द ग्रंथ लिहिला होता.

किल्ल्यात पंडित नेहरुंना स्थानबध्द केलेल्या खोलीत एक कॉफीटेबल बुक ठेवले आहे. त्यामध्ये स्वातंत्र्यलढयातील अनेक प्रसंगांची तपशिलवार माहिती तसेच दूर्मिळ छायाचित्रे आहेत. या कॉफीटेबल बुकच्या मुखपृष्ठावर `Life of Nehru Fragrance that still remains `( नेहरुंचा जीवनपट- सुगंध अजून दरवळतो आहे) असे लिहिले आहे. हे वाचतांना या खोलीत स्वातंत्र्यलढयातील घटनांबरोबरच देशभक्तीचा सुगंध अजूनही दरवळत असल्याचा भास झाल्याशिवाय राहत नाही.

१४९० मध्ये अहमद निजामशाहने निर्माण केलेला हा किल्ला स्थापत्य शास्त्राचा उत्कृष्ट नमुना असून जमिनीवर बांधलेला एकमेव किल्ला आहे. तेव्हा या भुईकोट किल्ल्याला आपण सर्वानी जरुर भेट दिली पाहिजे.